Ανθρωπολογικά

«…Τον ξένο και τον εχθρό τον είδαμε στον καθρέφτη…»

Σεφέρης,       ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣ

«…Το πρώτο πράγμα που έκανε ο θεός είναι η αγάπη

έπειτα έρχεται το αίμα

κι η δίψα για το αίμα…»

Σεφέρης. Ο Στράτης Θαλασσινός ανάμεσα στους αγάπανθους

Ο ρόλος μας ως ουδέτεροι συνομιλητές του ψυχικού πόνου επιβάλλει την αποχή από κάθε είδους ηθικολογία στις παρεμβάσεις μας και στις αναλύσεις μας.

Ως ηθικολογία νοούμε τα δημαγωγικά σχήματα καλών συναισθημάτων που διεκδικούν την άκριτη προσχώρηση  σε εύπεπτες πολίτικο-κοινωνικές θεωρίες του καλού και του κακού. Όπως άλλωστε πρεσβεύουν και οι σοβαρές θεολογικές απόψεις το κακό κρύβεται συχνά εκεί που δεν υποψιάζεται κανείς ήτοι στις κλειστές έλικες των καλοπροαίρετων προθέσεων.

Η επιθετικότητα είναι συνυφασμένη με την έμβιο ζωή. Ακόμη και ο άκρατος φιλειρηνισμός του Γκάντι είχε εν σπέρματι, ως αποδείχτηκε εν τέλει, ισχυρό επιθετικό και αποτελεσματικό μένος. Η ίδια η κίνηση της ζωής κρύβει βία και επιθετικότητα. Η ρήση ο θάνατος σου η ζωή μου αποκαλύπτει τη θηριωδία που υποβόσκει μέσα μας και ζητά συχνά μια φτηνή δικαιολογία για να εκδηλωθεί.

Τι προκαλεί την έκρηξη της επιθετικότητας;

Ο φόβος.

Τι φοβάται κανείς;

Το άγνωστο.

Πρόκειται για βασικές αρχές της ψυχολογίας.

Τα φαινόμενα φυλετικού διαχωρισμού συνοδεύουν την ανθρωπότητα στη μακρόχρονη ιστορία της. Ξένος κι εχθρός είναι σχεδόν ταυτόσημοι όροι. Σε σημείο που οι αρχαίοι αναγκάστηκαν να αφιερώσουν τη προστασία του ξένου στον παντοδύναμο Δία και όχι σε κάποια θεότητα δεύτερης κατηγορίας.

Στο αντίκρισμα του ξένου το πλήθος των πανάρχαιων φόβων ξυπνά και αποκρυσταλλώνεται στο πρόσωπο του άγνωστου που θεωρείται πάραυτα φορέας μύριων όσων κακών. Οι άνθρωποι γρήγορα θυμούνται τις αρχαϊκές συμπεριφορές και αρχίζουν να αλυχτούν τρομαγμένοι και τρομοκρατημένοι. Τρομοκρατημένοι γιατί δεν ξέρουν πώς να προφυλαχτούν από τον άγνωστο κίνδυνο που προσωποποιεί ο ξένος.

Η ξενοφοβία είναι ο ίσως πλέον αρχαϊκός φόβος και ο πιο δύσκολα να δαμαστεί.

Η πιο νοσηρή ψυχοπαθολογική διεργασία που είναι η ψύχωση  ετούτο το ίδιο συναίσθημα της ανοικειότητας είναι που τη χαρακτηρίζει. Σε πιο έντονο βαθμό και με αδιάλειπτη σχεδόν παρουσία. Το αίσθημα του ανοίκειου αντιστοιχεί στο πάγωμα των σχέσεων του ατόμου με τον κόσμο. Η πρώτη αντίδραση στο φόβο είναι η επίθεση, μετά η φυγή και το τελευταίο καταφύγιο η πτωματική ακινησία. Στον άνθρωπο παρατηρείται η ίδια αλληλουχία. Ίσως αυτό που τον διαχωρίζει να είναι η αποσύνδεση της εσωτερικής, ψυχικής αδρανοποίησης από την κινητικότητα. Τρομοκρατημένος στη κοσμική μοναξιά του και εγκατάλειψη κινεί το σαρκίο του με απονεκρωμένη ψυχή.

Στη περίπτωση του ξένου τα συναισθήματα εύκολα τα φαντάζεται κανείς. Ένας μοναχικός μετανάστης ακόμη και στην πιο προστατευτική ευρωπαϊκή πρωτεύουσα φλερτάρει συνεχώς με το νοσηρό αυτό συναίσθημα ανοικειότητας:

«…Ξυπνώ σαν το χρυσόψαρο κολυμπώντας μέσα στα χάσματα της αστραπής…»

Σεφέρης. Ο Στράτης Θαλασσινός ανάμεσα στους αγάπανθους

Κομμένος από τις ρίζες του, τη πολιτιστική του παράδοση, τη γενιά του μοιάζει με καρυδότσουφλο στα κύματα μιας άγνωστης θάλασσας. Και ξέρει βαθειά μέσα του ότι η ενδεχόμενη ουτοπία ενσωμάτωσης δεν θα πραγματοποιηθεί ποτέ. Ακόμα κι αν η κοινωνική ένταξη του στεφανωθεί από μεγάλη  επιτυχία, γκραν σουξέ, ξένος θα παραμείνει σε μια χώρα όπου δεν γεννήθηκε.

Θα σιγοψιθυρίζει μέχρι το τέλος την επιτυχία των Ντορς:

People are strange when you’re a stranger,

Faces look ugly when you’re alone

Women seem wicked when you’re unwanted,

Streets are uneven when you’re down,

When you’re strange

Faces come out of the rain when you’re stranger

No one remembers your name when you’re strange

When you’re strange

When you’re strange…

( οι άνθρωποι είναι παράξενοι όταν είσαι  ξένος

Τα πρόσωπα άσχημα όταν είσαι μοναχός

Οι γυναίκες κακές όταν είσαι ανεπιθύμητος

Οι δρόμοι ανώμαλοι όταν είσαι θλιμμένος,

Όταν είσαι ξένος βλέπεις πρόσωπα μες τη βροχή όταν είσαι ξένος

Κανείς δεν θυμάται τ’ όνομα σου όταν είσαι ξένος

Όταν είσαι ξένος

Όταν είσαι ξένος…)

PEOPLE ARE STRANGE, DOORS.

Όσο όμως φοβάται ο Γιάννης το θεριό φοβάται και θεριό το Γιάννη.

People are strange when you’re a stranger…

Ο ξένος φτάνει σ’ ένα παράξενο γι’ αυτόν κόσμο όπου ο ίδιος φαντάζει παράξενος.

Οι ντόπιοι δοκιμάζουν συμμετρικά συναισθήματα. Συναντούν ένα παράξενο πρόσωπο που παραδόξως τους κοιτάζει παράξενα. Ανεπαισθήτως αρχίζουν να αισθάνονται  οι ίδιοι παράξενοι κάτω από το βλέμμα του ξένου. Αιφνίδια ο οικείος κόσμος τους εμπεριέχει ένα ξένο σώμα και μεταμορφώνεται σε ανοίκειο. Ο ξένος γίνεται ο κόκκος άμμου στο μάτι. Μια μικρή αλλαγή με απρόβλεπτες συνέπειες.

Ο πανίσχυρος αυτόχθονας βλέπει τις άμυνες του διάτρητες. Ενός ξένου μύριοι έπονται. «…Μπήκαν στη πόλη οι οχτροί…». Η παράνοια βρίσκει εύφορο έδαφος για να βλαστήσει. Και όταν φουντώσει συχνά σταματάει μόνον όταν όλα γίνουν στάχτες. Όπως στο Ολοκαύτωμα των Εβραίων στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ως προϊόν της άδικης συνθήκης των Βερσαλλιών.

Το ατελείωτο κομπολόι της αδικίας και των θρήνων.

Ο ντόπιος γλιστράει στο ρόλο του θύματος με ελαφράδα και φυσικότητα.  Ο ξένος είναι εισβολέας που ταράσσει με την απλή παρουσία το απαραίτητο για την επιβίωση συναίσθημα ασφάλειας. Το σπίτι του ντόπιου δίνει την εντύπωση ότι είναι ξέφραγο αμπέλι. Η πεποίθηση που γεννιέται ότι είναι θύμα επίθεσης είναι ακλόνητη.

Είναι τόσο πιο βαθύ το συναίσθημα της άδικης επίθεσης όσο πιο μεγάλη η ανασφάλεια στην οποία ζει ο αδικημένος η έστω εκείνος που θεωρεί τον εαυτό του αδικημένο.

Οι Γερμανοί ζητούσαν ζωτικό χώρο για να δικαιολογήσουν την επιθετικότητά τους.
Κατά τον πλέον παράδοξο τρόπο θυμίζουν τον Πούσκιν που ουσιαστικά αυτοκτόνησε σε μονομαχία γιατί του έλλειπε το οξυγόνο στην ασφυκτική αυλή του Τσάρου. Και ο Αδόλφος αυτοκτόνησε σε υπόγειο.

Ο παραλληλισμός σοκάρει αλλά τα ανθρώπινα συναισθήματα ανήκουν σε όλους και δεν σκαμπάζουν από αντικειμενικά στοιχεία και μαθηματικές λογικές.

Ποιος αεροναυπηγός μπορεί να πείσει κάποιον να μη φοβάται στο αεροπλάνο;

Στην κοινωνική πραγματικότητα ένας κόκκος άμμου δεν προκαλεί κραδασμούς. Μπορεί να φαντάζει και διακοσμητικός. Αλλά όταν μαζεύεται ένας σωρός μες την αυλή του σπιτιού οι ανοχές στερεύουν, οι κραδασμοί απορροφώνται όλο και πιο δύσκολα.

Το κριτικό σημείο της έκρηξης είναι απρόβλεπτο.

Ξέρουμε όμως ότι η έκρηξη μπορεί να αποφευχθεί. Αρκεί να συλλάβουμε την πολυπλοκότητα του ζητήματος και να αναγνωρίσουμε και σεβαστούμε τη νόμιμη διεκδίκηση όλων των πλευρών, ξένων και εντοπίων, σε αυτό το ζωτικό συναίσθημα ασφάλειας. Που όταν διασαλευτεί δύσκολα ημερεύει.

Εκ του ασφαλούς είναι εύκολο να φανούμε ανεκτικοί και γενναιόδωροι. Αλλά η φτώχεια είναι βίαιη και κακή.

Κι αν οι πλούσιοι φιλονικούν σε ευγενή πεδία φυγομαχώντας  οι ενδεείς μαχαιρώνονται στον Άγιο Παντελεήμονα.

23/11/10

Νικόλος Χρηστίδης.